تازه‌ترین گزارش وزارت جهاد کشاورزی ایران نشان می‌دهد که سطح زیر کشت پنبه در این کشور از سال ۱۳۸۰ تا سال ۱۳۸۴ به کمتر از یک چهارم کاهش پیدا کرده است. ….

حق نشر عکس Tasnim

صنعت پنبه ایران در سراشیبی
سیاوش نوروزی روزنامه‌نگار / بی بی سی:

ابراهیم هزارجریبی مجری طرح پنبه وزارت جهاد کشاورزی به خبرگزاری مهر گفته که در فاصله این چهارده سال “سطح زیر کشت پنبه از بیش از ۳۰۰ هزار هکتار به ۷۰ هزار هکتار رسید و ایران که یک کشور صادرکننده پنبه بود به کشوری واردکننده تبدیل شد.”

تولید پنبه در سال ۱۳۸۰ بیشتر از ۴۱۲ هزار تن بود که در سال ۱۳۹۴ به ۱۵۴ هزار تن رسیده است. البته تولید پنبه در سال ۱۳۷۵ حدود ۶۰۰ هزار تن بود که بخشی از آن صادر می‌شد. به گفته آقای هزارجریبی، سطح زیر کشت پنبه در سال گذشته نسبت به سال ۹۴ ثابت بود اما امسال نسبت به سال قبل ۶ درصد افزایش پیدا کرده است. برآوردها نشان می‌دهد که تولید پنبه وش امسال به ۱۸۰ هزار تن برسد این رقم در سال گذشته ۱۶۰ هزار تن بوده است. دلیل افت شدید تولید نسبت به دهه ۱۳۸۰، از نظرمجری طرح پنبه وزارت جهادکشاورزی “مسائل بازرگانی و قیمتی” بوده است.

حق نشر عکس ISna

موانع و مشکلات صنعت پنبه
عمده مزارع تولید پنبه ایران در استان‌های گلستان، خراسان رضوی، فارس و خراسان جنوبی قرار دارد و در استان‌های دیگر نظیر اردبیل نیز پنبه تولید می‌شود.
مرکز پژوهش‌های مجلس ایران در گزارشی که تابستان امسال منتشر شد، نوشته در سال‌های اخیر در استان گلستان که قطب اصلی تولید پنبه در ایران بوده، ۲۸ کارخانه پنبه پاک کنی تعطیل شده است. گزارش‌ها نشان می‌دهد که تکنولوژی کارخانجات پنبه پاک کنی ایران مربوط به پیش از انقلاب است و در سال‌های گذشته اقدامی برای بازسازی آنها صورت نگرفته است. علاوه بر این، این کارخانجات پنبه پاک کنی عمدتا آمریکایی بوده و به دلیل تحریم‌ها و محدودیت‌های واردات کالاهای آمریکایی، هزینه تامین لوازم یدکی بسیار بالا بوده و بسیاری از کارخانجات امکان نوسازی تجهیزات خود را نداشته‌اند.

غیر از تولید پنبه، کارخانجات روغن کشی پنبه نیز به مرور خط تولید خود را به سمت دانه‌های روغنی دیگر تغییر داده‌اند هر چند مرکز پژوهش‌های مجلس می‌نویسد “کاهش تعداد کارخانجات روغن کشی پنبه تاثیری بر میزان تولید و سطح زیر کشته پنبه نداشته است.” با این حال به گفته کارشناسان مرکز پژوهش‌های مجلس فعالیت روغن کشی پنبه “به دلیل کاهش تولید پنبه و نیز هزینه بالای استخراج مواد سمی آن، ناچیز بوده و توجیه اقتصادی ندارد.”

مرکز پژوهش‌های مجلس ایران، دلایل افت شدید تولید را به سه دسته اقتصادی، فنی و سیاستی تقسیم کرده و در بخش اقتصادی، بالا بودن هزینه برداشت پنبه به صورت سنتی، پائین بودن سرمایه در گردش کارخانجات پنبه پاک کنی، جایگزین شدن محصولات رقیب در مزارع پنبه و واردات پنبه را از جمله مهمترین دلایل افت تولید پنبه می‌داند. علاوه بر این، تکنولوژی پائین کارخانجات پنبه پاک کنی، پائین بودن تولید محصول، کمبود تجهیزات وماشین آلات مکانیزه، کیفیت پائین الیاف پنبه داخلی از مهمترین دلایل فنی کاهش تولید پنبه ایران بوده است.

در بخش سیاستی نیز مرکز پژوهش‌های مجلس به تقسیم اراضی در سال ۱۳۵۷ اشاره می‌کند و می‌نویسد که “خلع ید از مالکان بزرگ و تقسیم اراضی این مالکان میان دهقانان کم و یا بی زمین در برخی مناطق به ویژه در استان گلستان به عنوان مهم‌ترین مرکز تولید پنبه مرغوب کشور، باعث ایجاد دگرگونی در روابط تولید و از هم پاشیدگی نظام واحدهای بهره برداری شد.”

حق نشر عکس ISna

هزینه‌های بالای تولید پنبه
کارشناسان بازار کشاورزی می‌گویند پنبه محصولی است که هزینه داشت و برداشت آن بالاست و چون بخش عمده برداشت پنبه به صورت دستی انجام می‌شود، هزینه تولید افزایش می‌یابد. برای همین تعجبی ندارد که کشاورزان به جای پنبه، گندم بکارند که هم تولید آن آسانتر است هم به صورت تضمینی خریداری می‌شود.

برآورد اتحادیه پنبه و دانه‌های روغنی نشان می‌دهد که با تجهیزات مکانیزه پنبه می‌توان روزانه حدود ۱۵ تن پنبه برداشت کرد در حالی که برای همین مقدار پنبه به ۳۰۰ نفر کارگر در روز نیاز است و هزینه برداشت ماشینی هر کیلو ۲۰۰ تومان و برای برداشت دستی کیلویی ۴۰۰ تا ۷۰۰ تومان است. به معنی دقیق‌تر این که برداشت ۱۵ تن پنبه در روز با یک دستگاه مکانیزه سه میلیون تومان هزینه دارد در حالی که در شیوه دستی برداشت همین میزان پنبه بین ۶ تا ۱۰.۵ میلیون تومان هزینه دارد.

مرکز پژوهش‌های مجلس با استناد به آمارهای وزارت جهاد کشاورزی از “طرح خودکفایی گندم” که در سال ۱۳۷۹ آغاز شد، به عنوان دلیلی یاد می‌کند به واسطه حمایت بیشتر از تولید گندم “سطح زیر کشت پنبه کاهش چشمگیری” یافت.

به نظر می‌رسد بعد از آنکه دولت قیمت خرید تضمینی محصولات رقیب پنبه نظیر گندم و جو را افزایش داد، کشاورزان ترجیح دادند به جای پنبه، گندم و جو بکارند.

مرکز پژوهش‌های مجلس، از بی‌توجهی دولت به بخش پنبه با حذف سازمان پنبه از بخش اداری وزارت جهادکشاورزی انتقاد می‌کند و می‌نویسد: “در شرایطی که پتانسیل تولید ۵۰۰ هزار تن پنبه تصفیه شده در کشور وجود دارد با بی‌مهری و سیاست‌های اشتباه به این محصول اشتغال زا در سنوات اخیر تولید پنبه کشور به حدود ۴۰ هزار تن رسیده و به طور متوسط حدود ۵۰ هزار تن پنبه نیز در سال وارد کشور می‌شود.”
ظرفیت کارخانجات نساجی ایران حدود ۱۸۰ هزار تن برآورد می‌شود ولی به گفته آقای هزارجریبی کارخانجات داخلی با ظرفیت حدود ۱۱۰ تا ۱۲۰ هزار تن کار می‌کنند و که حدود ۵۰ هزار تن تولید داخل و حدود ۶۰ هزار تن نیز از خارج وارد می‌شود.
بنابر گزارش گمرک ایران سال گذشته بیشتر از ۵۰ هزار تن پنبه به ارزش بیش از ۱۰۰ میلیون دلار از خارج وارد شد.

آقای هزارجریبی “واردات غیر مجاز و قاچاق پوشاک را یکی از دلایل زمین خودرن پنبه” می‌داند و می‌گوید که پنبه از مواد اولیه صنعت نساجی است، اگر صنایع پوشاک ما نتواند با پوشاک خارجی رقابت کند، صنعت نساجی داخلی کمتر کار می‌کند و نیاز آن به پنبه کمتر می‌شود و اگر قاچاق پوشاک افزایش یابد تقاضای کارخانجات نساجی برای پنبه کمتر خواهد شد.”