ما در اینجا نخست یک رشته تعاریف رسمی از فقر و خط فقر (یا آستانۀ فقر) را نقل و بررسی می کنیم. علت این انتخاب آن است که در آمارها و اطلاعات مربوط به فقر (مطلق و نسبی)، خط فقر، نرخ فقر در یک جامعه و نیز مقایسۀ فقر و خط فقر و غیره در جوامع مختلف و یا در یک جامعه در طول زمان، آن تعاریف رسمی مبنا قرار گرفته اند، از این رو شناخت دقیق آنها لازم است. ….

—————————————————–

توضیح کوتاه از خط فقر
(نسبی و مطلق)

فقر مفهوم پیچیده ای است و تعریف آن بر حسب زمان و مکان و بر حسب موضع طبقاتی شخص یا نهادی که آن را تعریف می کند، متفاوت است. همچنین دریافت ذهنی و فردی از فقر با دریافت عینی و اجتماعی از آن یکسان نیست. ما در اینجا نخست یک رشته تعاریف رسمی از فقر و خط فقر (یا آستانۀ فقر) را نقل و بررسی می کنیم. علت این انتخاب آن است که در آمارها و اطلاعات مربوط به فقر (مطلق و نسبی)، خط فقر، نرخ فقر در یک جامعه و نیز مقایسۀ فقر و خط فقر و غیره در جوامع مختلف و یا در یک جامعه در طول زمان، آن تعاریف رسمی مبنا قرار گرفته اند، از این رو شناخت دقیق آنها لازم است.

فقر ابعاد گوناگونی دارد و در حوزه های مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و حتی سیاسی می توان از آن سخن گفت. به عنوان مثال کمیسیون عالی پناهندگان سازمان ملل فقر را چنین تعریف می کند: فقر عبارت است از وضعیتی که با محرومیت دیرپا و مزمن از منابع، ظرفیت ها، انتخاب ها، امنیت و توانائی هائی که برای تأمین سطح شایسته ای از معیشت، حقوق مدنی و فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی لازم اند، مشخص می شود. به عبارت دیگر، هر نوع محرومیت در زمینه های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی فقر به حساب می آید.
اقتصاددانان بورژوا، به ویژه از اواخر سدۀ نوزدهم و اوایل سدۀ بیستم، تعاریف محدودتری از فقر، حتی در حوزۀ صرفاً اقتصادی، مطرح کرده اند و بعدها نهادهائی مانند بانک جهانی، صندوق بین المللی پول، سازمان بین المللی کار و غیره و نیز دولت های بورژوائی این تعاریف محدود را برای سیاست گذاری در عرصۀ اقتصاد ِ اجتماعی به کار بسته و به آنها رسمیت داده اند. اصطلاحاتی که در مورد فقر مطلق و نسبی، خط یا آستانۀ فقر، نرخ فقر در جامعه و غیره به کار می روند مبتنی بر این تعاریف هستند که در زیر به برخی از رایج ترین شان اشاره می کنیم.

فقر مطلق بیانگر وضعیتی است که در آن نیازهای اساسی فرد تأمین نگردد یعنی کمبود در زمینۀ کالاها و خدمات اساسی که معمولاً به خوراک، مسکن و پوشاک مربوط می شوند. سازمان ملل متحد (در اعلامیۀ کپنهاگ ۱۹۹۵) فقر مطلق را چنین تعریف کرده است: وضعیتی که با محرومیت شدید از نیازهای اساسی شامل غذا، آب آشامیدنی سالم، تسهیلات و وسایل بهداشتی، سلامت، سرپناه، آموزش و اطلاعات مشخص می شود.
خط فقر مطلق یا آستانۀ فقر مطلق درآمدی است که اگر کسی کمتر از آن داشته باشد دچار فقر مطلق می شود. خط فقر مطلق بر اساس محاسبۀ کمترین هزینۀ یک سبد حداقلی برای برآورده کردن اساسی ترین نیازها (که تقریبا همان «بخور و نمیر» یا «قوت لایموت» است) تعیین می شود. برای هر فرد هزینۀ مواد غذائی معادل ۲۱۷۹ یا ۲۳۰۰ کیلو کالری در روز در نظر گرفته می شود و مبلغی هم برای پوشاندن هزینه های سرپناه، لباس، سوخت و غیره به آن اضافه می گردد تا خط فقر (مطلق) به دست آید.
بنا به گزارش مشترک بانک جهانی و صندوق بین المللی پول در سند «اهداف توسعه در عصر تغییرات جمعیتی» (۲۰۱۶-۲۰۱۵)، در سال ۲۰۱۵ حدود ۹٫۶% جمعیت جهان و یا ۷۰۰ میلیون نفر با درآمد سرانۀ روزانه معادل ۱٫۹۰ دلار یا کمتر زندگی می کردند

فقر مطلق در ایران
در مورد خط فقر (مطلق و نسبی) در ایران آمارها و داده های بسیار متفاوت و گاه متناقضی از سوی مقامات مختلف دولتی، اقتصاددانان، رسانه ها، سازمان ها و فعالان کارگری و احزاب و سازمان های سیاسی ارائه داده می شود. گاهی نیز برخی افراد بر اساس داده های ناقص و یا مغلوط و یا از آن بدتر بر اساس فرض های ذهنی و یا محاسبات دلبخواهیِ خود ارقامی پخش می کنند.
اخیرا مرکز آمار ایران یک طرح تحقیقی برای مطالعۀ خط فقر مطلق و نسبی در ایران در فاصلۀ سال های ۱۳۸۳ تا ۱۳۹۲ انجام داده و برخی از مهم ترین نتایج این کار منتشر شده است. این ارقام که نسبتا دقیق هستند و ارقام رسمی به شمار می روند می توانند مورد استناد ما قرار گیرند.
خلیل حیدری مجری این طرح در مصاحبه ای با هفته نامۀ «تجارت فردا» (۱۷ بهمن ۱۳۹۴، شمارۀ ۱۶۶) می گوید:
«بر اساس آخرین مطالعه، خط فقر سرانه / سالانۀ شهری در سال ۸۳ حدود ۴۵۷۸  هزار و ۸۰۰ تومان بوده در حالی که در سال ۹۲ به سه میلیون و ۲۴ هزار و ‌صد تومان افزایش یافته است. در حقیقت این آمار نشان می‌دهد در سال ۹۲ خط فقر مطلق برای هر نفر ماهانه ۲۵۲ هزار تومان بوده و برای یک خانوادۀ چهار‌نفره حدود یک میلیون تومان بوده است. این رقم خط فقر مطلق را نشان می‌دهد که یک خانواده از حداقل امکانات در حد اینکه غذایی در طول روز استفاده کرده و دارای سرپناه باشد، باید چنین درآمدی به طور میانگین در سطح کشور داشته باشد. این بررسی‌ها نشان می‌دهد تأمین ۲۳۰۰ [کیلو] کالری برای هر یک از افراد خانوار در سال منجر به افزایش هفت ‌برابری در فاصله زمانی ۱۰ سال شده است. این افزایش به نسبت کمتری در خط فقر غیرغذایی سرانه / سالانه در فاصله زمانی سال‌های ۱۳۸۳ تا ۱۳۹۲ بوده است. خط فقر غیرغذایی سرانه / سالانه در فاصله زمانی ۱۰ سال مذکور شش برابر شده است. در مجموع خط فقرغذایی و غیرغذایی سرانه بر حسب سال و ماه نیز روندی افزایشی داشته است و در فاصله زمانی ۱۳۸۳ تا ۱۳۹۲ کمی بیش از ۶٫۵ برابر شده است.»

خط فقر نسبی در ایران
خط فقر نسبی بیانگر وضعیتی است که در آن یک فرد بر اساس استانداردهای اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی موجود در جامعه در زمان و مکان معین، فقیر محسوب می شود. نیازهای انسان تنها غذا و پوشاک و مسکن و دارو نیستند. انسان علاوه بر اینها به بسیاری محصولات و خدمات دیگر در زمینه های بهداشت، سلامت، فرهنگ، آموزش، هنر، تفریح، روابط اجتماعی و خانوادگی و غیره و غیره نیازمند است. خط فقر مطلق به زحمت بیانگر خروج انسان از حالت زندگی حیوانی است و برای بررسی وضعیت  طبقۀ کارگر باید تمام نیازهای انسانی را که همواره با پیشرفت های فنی و علمی، اقتصادی – اجتماعی و سیاسی و فرهنگی در حال افزایش اند در نظر گرفت. خط فقر نسبی درآمدی است که داشتن کمتر از آن باعث می شود که فرد فقیر به حساب آید.
فقر نسبی همچنین بیانگر وجود روابط تولیدی استثمارگرانه و وجود تضادها و اختلافات طبقاتی ناشی از آن روابط در جامعه است که بخش اعظم افراد جامعه را نه تنها از وسایل تولید بلکه از بسیاری از وسایل مصرف نیز محروم می سازد.
اقتصاددانان برای محاسبۀ خط فقر نسبی در جامعه هم روش هائی دارند که در اینجا نمی توانیم به آنها بپردازیم و تنها اندازۀ خط فقر نسبی را به نقل از آخرین داده های مرکز آمار در اینجا بازگو می کنیم.
خلیل حیدری در مورد خط فقر نسبی در ایران می گوید: خط فقر سرانۀ شهری و روستایی در سال ۹۲ به ترتیب هشت میلیون و ۵۷۴ هزار و ۸۰۰ تومان در سال و چهار میلیون و ۷۶۱ هزار و ۷۰۰ تومان در سال برآورد شده که به ترتیب حدود سه و دو برابر خط فقر مطلق است.

بدین سان در سال ۱۳۹۲ خط فقر نسبی سرانه در مناطق شهری برابر = ۷۱۴۵۶۷    تومان در ماه بوده است که برای یک خانوار چهارنفره دو میلیون و هشت صد و شصت هزار تومان در ماه و خط فقر نسبی در روستا تقریبا یک میلیون و۶۰۰  هزار تومان در ماه بوده است.

براساس داده های آماری و روند رشد قیمت ها و همچنین مطالعات انجام شده، نرخ قابل انتظار تورم در سال ۹۹ که ما پیش از این در تاریخ ۱۹ دی ماه ۹۸ در بیانیه مزد حداقل  اعلام کرده بودیم، تورم اعلام شده فعلا در حدود ۴۲ درصد می باشد که با توجه به بحران اقتصادی بر ساختار سرمایه داری، افزایش نرخ تورم در سال ۹۹ قابل تصور می باشد. برمبنای روند صعودی ِ روز افزون قیمت ها  و نیازهای فزاینده توده های زحمتکش در سطح جامعه و عدم تامین خواست های اساسی کارگران و زحمتکشان،  خط فقرمطلق (یعنی خط بقا یا بخور و نمیر) در سال ۱۳۹۹ حدود ۴٫۵ تا ۵ میلیون تومان در ماه و خط فقر نسبی حدود ۹ میلیون تومان در ماه برای خانوار ۴ نفری است. (توجه شود که ۹ میلیون تومان مزد حداقل پیشنهادی برای خانوار ۳٫۳ نفری است که برای خانوار ۴ نفری حدود ۱۱٫۵ میلیون تومان در ماه می شود که ازخط فقر مطلق و نسبی بالاتر است و طبیعی است که ما مزدی بالاتر از خط فقر نسبی مطرح کنیم).
چنانکه بارها گفته ایم هیچ افزایشی در سطح مزد در جامعه سرمایه داری نه به استثمار کارگران پایان می دهد و نه موقعیت فرودست آنها در جامعه را دگرگون می سازد. تنها با بر انداختن شیوه تولید سرمایه داری و نظام کارمزدی است که کارگران و تمام انسان ها می توانند از بند استثمار و ستم طبقاتی و تبعات آنها آزاد شوند.

برخی از فعالان کارگری خط فقر (مطلق یا نسبی) را به عنوان معیاری برای خواست افزایش مزد مطرح می کنند.  هرچند توضیح و بازکردن مسألۀ خط فقر (مطلق و نسبی) برای افزایش آگاهی تودۀ کارگران و افشای سرمایه داران و دولت سرمایه اهمیت زیادی دارد، اما رسیدن به خط فقر، چه مطلق و چه نسبی، نمی تواند هدف کارگران باشد! به عبارت دیگر رسیدن به خط فقر (چه مطلق و چه نسبی) نمی تواند شعار مثبت یا ایجابی کارگران پیشرو باشد. کسانی که خط فقر (حتی فقر نسبی) را مبنائی برای سطح مزد درخواستی مطرح می کنند تلویحا سطح معینی از فقر را پذیرفته اند هر چند که این سطح از مزدهای کنونی بیشتر باشد. سرمایه داران و نظام سرمایه داری کارگران را به فقر مطلق و در بهترین حالت به فقر نسبی محکوم می کنند، اما خود کارگران نباید این «سرنوشت» را برای خود بپذیرند و خواستار مزدی در حول و حوش فقر مطلق باشند!

گروه اتحاد بازنشستگان
۱۳۹۹/۱/۲۵

https://t.me/GEtehadbazneshastegan

———————————