فرزین منصوری: تغییرات اخیر در فرماندهان نظامی ایران؛ اهمیت قرارگاه خاتم در چیست؟

انتصابات و جابجایی‌های اخیر در رأس مهم‌ترین نهادهای نظامی ایران این سئوال را مطرح کرده که هدف آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر ایران و فرمانده کل نیروهای مسلح از این تغییرات چه بوده است. در تازه‌ترین رخداد، آقای خامنه‌ای سرلشکر حسین حسنی سعدی، یکی از پرسابقه‌ترین امرای ارتش را به جانشینی قرارگاه مرکزی خاتم‌الانبیا منصوب کرد. ….


سرلشکر رشید (راست) و سرلشکر حسنی سعدی، فرمانده و جانشین فرمانده قرارگاه خاتم الانبیا

بی بی سی:
انتصابات و جابجایی‌های اخیر در رأس مهم‌ترین نهادهای نظامی ایران این سئوال را مطرح کرده که هدف آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر ایران و فرمانده کل نیروهای مسلح از این تغییرات چه بوده است. در تازه‌ترین رخداد، آقای خامنه‌ای سرلشکر حسین حسنی سعدی، یکی از پرسابقه‌ترین امرای ارتش را به جانشینی قرارگاه مرکزی خاتم‌الانبیا منصوب کرد.

چند روز پیش از آن او سرلشکر غلامعلی رشید، از فرماندهان اصلی سپاه در دوران جنگ که در ۱۷ سال اخیر جانشین رئیس ستاد کل نیروهای مسلح بود را به فرماندهی این قرارگاه برگزید.

سرلشکر رشید در حالی به فرماندهی این قرارگاه رسید که سال‌ها جانشین فرمانده آن یعنی آیت‌الله خامنه‌ای بود.

قرارگاه مرکزی خاتم‌الانبیا (که با قرارگاه بازسازی خاتم‌الانبیا فرق دارد) بالاترین رده تصمیم گیرنده عملیاتی در دوران جنگ ایران و عراق به ویژه در سال‌های پایانی آن بود. این قرارگاه که در رأس جنگ و مهمترین عملیات‌های نظامی فعالیت داشت، مستقیماً زیر نظر اکبر هاشمی رفسنجانی، فرمانده عالی جنگ در آن زمان و جانشین آیت‌الله خمینی در فرماندهی کل قوا در سال آخر جنگ اداره می‌شد.

محسن رضایی، فرمانده کل سپاه در دوران جنگ درباره سال تشکیل این قرارگاه در خاطرات خود می‌نویسد: “زمستان ۱۳۶۲ حضرت امام (خمینی) آقای هاشمی رفسنجانی را به عنوان فرمانده جنگ تعیین کردند. هاشمی در این تاریخ در قرارگاه کربلا حاضر شده و از این سال است که قرارگاه کربلا به قرارگاه خاتم‌الانبیا تبدیل شد.”


اکبر هاشمی رفسنجانی در کنار فرماندهان ارشد سپاه (محسن رضایی، رحیم صفوی و غلامعلی رشید)

قرارگاه مشترک کربلا حدود یک سال پیش از آن برای هماهنگی میان ارتش و سپاه برای عملیات‌های نظامی راه‌اندازی شده بود.

حسین علایی، فرمانده سابق قرارگاه نوح و نخستین فرمانده نیروی دریایی سپاه می‌گوید: “در اواخر آذر ۱۳۶۲ قرارگاه خاتم‌الانبیا به عنوان ستاد مافوق ارتش و سپاه و جهت هماهنگی بین نیروهای مسلح در تهران تشکیل شد.”

تصمیم تشکیل قرارگاهی که بتواند عملیات‌های جنگ را طراحی و اجرا کند و نیروهای رزمی آن اعم از سپاهی، ارتشی و بسیجی را برای حضور در عملیات هماهنگ کند از آنجا گرفته شد که اختلافات میان ارتش و سپاه در جریان جنگ بالا گرفت.

نخستین عملیاتی که زیر نظر قرارگاه خاتم‌الانبیا انجام شد، عملیات خیبر بود که در اسفند سال ۱۳۶۲ آغاز شد و این قرارگاه مسئولیت هماهنگی میان قرارگاه عملیاتی نجف (که کل نیروهای عملیاتی سپاه تحت امر آن بودند) و قرارگاه عملیاتی کربلا (که کل نیروهای ارتش زیر نظر آن فعالیت داشتند) و فرماندهی عالی دو قرارگاه را بر عهده گرفت. با این حال تفکیک کامل بین نیروهای رزمی ارتش و سپاه در یک عملیات فقط در عملیات خیبر انجام گرفت و نقش قرارگاه خاتم در عملیات‌های بعدی تغییر یافت.


هاشمی رفسنجانی در خاطرات سال ۶۵ خود نوشته است: “آقای صیادشیرازی (راست) به عنوان اعتراض به تعیین آقای محسن رضایی (چپ) به عنوان جانشین من، از فرماندهی نیروی زمینی استعفا داده است.”

تقریباً تمام عملیات‌های مهم ایران در طول جنگ با عراق، به ویژه در سه سال آخر زیر نظر قرارگاه خاتم طراحی شد که با فرماندهی بر قرارگاه‌های اصلی سپاه مانند کربلا، نجف، نوح و قدس و قرارگاه‌های فرعی مانند حدید، نصر، فتح و بدر و همچنین در برخی موارد با همکاری لشکرهای پیاده و زرهی ارتش اجرا می‌شد.

این قرارگاه فرماندهی تمام واحدهای رزمی و پشتیبانی رزم نیروهای مسلح اعم از سپاه، ارتش، ژاندارمری، کمیته‌های انقلاب و جهاد سازندگی را بر عهده گرفت که قرارگاه‌های تابعه (مانند قرارگاه‌های نجف، نوح و کربلا) نقش سپاه‌های عملیاتی آن را بر عهده داشتند.
با این حال این قرارگاه که قرار بود رافع اختلافات میان ارتش و سپاه باشد، کاملاً در این زمینه موفق نشد و اختلاف بین این دو نهاد نظامی تا جایی بالا گرفت که نهایتاً به تشکیل ستاد فرماندهی کل قوا در سال ۱۳۶۷ منجر شد. این ستاد در سال ۱۳۷۰ به ستاد کل نیروهای مسلح تغییر نام یافت.


از راست: کمال خرازی، رئیس ستاد تبلیغات جنگ، حسن روحانی، فرمانده پدافند هوایی قرارگاه خاتم و هاشمی رفسنجانی فرمانده قرارگاه

چند ماه پس از درگذشت آیت‌الله خمینی و انتقال فرماندهی کل قوا به آیت‌الله خامنه‌ای در سال ۱۳۶۸، آقای هاشمی رفسنجانی از جانشینی فرماندهی کل نیروهای مسلح استعفا کرد و با پذیرفته شدن استعفای او از سوی رهبر ایران، عملاً فرماندهی قرارگاه خاتم عملا در اختیار شخص آیت‌الله خامنه‌ای قرار گرفت تا چند روز پیش که او سرلشکر رشید را به فرماندهی این قرارگاه منصوب کرد.

به نظر می‌رسد بخش عمده‌ای از فعالیت‌های زمان جنگ قرارگاه خاتم، پس از جنگ به ستاد کل نیروهای مسلح منتقل شده بود و بسیاری از معاونان آن از جمله محمد باقری (رئیس جدید ستاد) که معاون اطلاعات عملیات قرارگاه بود، همین سمت را در ستاد کل بر عهده گرفتند.

قرارگاه خاتم؛ بازوی نظامی ستادکل

با این حال دو انتصاب جدید در قرارگاه و گماردن دو سرلشکر باسابقه از سپاه و ارتش در رأس این قرارگاه بار دیگر اهمیت این نهاد را که به نظر می‌رسد صرفاً قرار است مانند دوره جنگ کاربرد نظامی – دفاعی داشته باشد، مطرح کرده است.


محمد باقری (چپ) و غلامعلی رشید، معاون اطلاعات و معاون عملیات قرارگاه خاتم بودند که پس از تشکیل ستاد کل نیروهای مسلح معاونان حسن فیروزآبادی (راست) شدند

از آنجا که تصمیم تشکیل چنین قرارگاهی به منظور فرماندهی عملیات‌ها در جنگ گرفته شد به نظر می‌رسد احیای این قرارگاه در راستای سپردن بخش نظامی و عملیاتی ستاد کل نیروهای مسلح به این قرارگاه صورت گرفته است.

با این حال هنوز مشخص نیست که نیروهای رزمی سپاه و ارتش (در صورت نیاز به عملیات نظامی) تا چه اندازه زیر نظر این قرارگاه فعالیت خواهند کرد و آیا این قرارگاه اصولاً می‌تواند مانند دوران جنگ چتری بالای سر چند صد هزار نیروی نظامی ایران باشد یا نه؟

دو سال پیش از آنکه محمد علی جعفری در سال ۱۳۸۶ به فرماندهی کل سپاه برسد، به دستور آقای خامنه‌ای مرکز راهبردی سپاه را ایجاد کرد که هدف آن تغییر ساختار این نهاد نظامی بود. پس از آنکه او به فرماندهی سپاه رسید، ۳۱ سپاه استانی تشکیل داد٬ نیرو‌های بسیجی (بخش نظامی) را در سپاه ادغام کرد و سازمان‌ بسیج مستضعفین و سازمان اطلاعات سپاه را تاسیس کرد.

شاید مانند تحولات گسترده در سپاه که ریشه در مرکز راهبردی داشت، انتصابات جدید آیت‌الله خامنه‌ای در ستاد کل نیروهای مسلح و احیای قرارگاه مرکزی خاتم‌الانبیا هم پیش‌زمینه‌ای برای تحولات ساختاری در عالی‌ترین نهاد نظامی در ایران باشد.

متاسفانه بخش دیدگاه‌های این مطلب بسته است.