مقام‌های باکو از ورود نماینده تلویزیون دولتی ایران به باکو جلوگیری کردند. این حادثه، نشانی ازمناسبات پرتنش میان دو کشور است. چرا روابط ایران و جمهوری آذربایجان عادی نمی‌شود؟ این پرسش را با چند کارشناس در میان گذاشته‌ایم.

دویچه وله:
در ادامه‌ی روابط به‌ظاهر دوستانه، اما سرد و پر تنش میان ایران و جمهوری آذربایجان، نماینده تلویزیون دولتی ایران از باکو اخراج شد. به گزارش فارس، احمد کاظمی مدیر نمایندگی صدا و سیما در باکو روز جمعه، ۱۸ آذر پس از ورود به فرودگاه باکو، اجازه ورود به این کشور پیدا نکرد و ماموران فرودگاه وی را به ایران بازگرداندند.

مناسبات آذربایجان و ایران در ظرف بیست سال گذشته به ظاهر دوستانه و حسنه بوده، اما ماهیت پرتنش و”دشمنانه‌ای” داشته است. ساختار‌های حکومتی متفاوت (آذربایجان لائیک و ایران تئوکراتیک)، رویکردهای متفاوت دو کشور به غرب، مناسبات حسنه آذربایجان با آمریکا و اسرائیل و همچنین مشخص نشدن مرزهای‌ آبی در دریای خزر از جمله عواملی هستند که این دو کشورهمسایه را تا “درگیری‌های لفظی و مرزی” سوق داده‌اند.

مقام آذری: نود درصد مواد مخدر از ایران وارد می‌شود
الچین قولی‌اف، رئیس اداره‌ی مرزبانی جمهوری آذربایجان در سمیناری تحت عنوان “امنیت مرزی و مبارزه با قاچاق مواد مخدر” در باکو، رسما اعلام کرد که حدود ۹۰ درصد از مواد مخدر کشف شده در جمهوری آذربایجان از طریق ایران وارد این کشور شده است.

در این سمینار دو روزه مرزبانان کشورهای افغانستان، قزاقستان، تاجیکستان، ترکمنستان و نمایندگان ناتو، سازمان ملل، اتحادیه اروپا و سازمان امنیت و همکاری در اروپا نیز شرکت کرده بودند. این مقام آذری در این سمینار خبر داد که در ظرف ماه‌های اخیر۷ مرزبان آذری کشته و ۹ نفر نیز زخمی شده‌اند.

درگیری‌های مسلحانه در مرزهای ایران و آذربایجان
رسانه‌های آذربایجان در ماه‌های اخیر گزارش‌هایی از «درگیری مسلحانه‌ی مرزبانان آذری با قاچاقچیان ایرانی» منتشر کردند. بدنبال آن، وزارت امور خارجه‌ی ایران سفیر جمهوری آذربایجان در تهران را به وزارت امور خارجه احضار کرد و «اقدام نیروهای مرزبانی جمهوری آذربایجان را برخلاف مقررات بین‌المللی، توافقات دوجانبه و اصول همجواری تلقی کرد و از دولت آذربایجان درخواست کرد درخصوص مجازات عاملین اقدام کند».

فرستاده‌ی ویژ‌ه‌ی رئیس جمهور آذربایجان در جستجوی راه حل
قتل رافیق تقی، نویسنده‌ی آذربایجانی هم بر مناسبات دو کشور سایه انداخت. سفارت ایران با صدور بیانیه‌ای دست داشتن ایران در این حادثه را تکذیب کرد. مقام‌های پلیس تاکنون عاملین این قتل را معرفی نکرده‌اند.
کارشناسان در روزهای اخیر درباره‌ی تشدید اختلافات میان دو کشورهشدار می‌دادند. علی حسن‌اف دستیار ویژه‌ی رییس جمهور آذربایجان در ۱۱ آذرماه در راس هیئتی عازم تهران شد و با برخی مقام‌های ایران گفتگو کرد. وی پس از بازگشت از تهران در مصاحبه با خبرگزاری ترند نیوز در ۱۵ آذر ۱۳۹۰ اعلام کرد: «در این دیدارها توانستیم نقاط اشتراک دوجانبه را پیدا کنیم و عدم دخالت در امور داخلی از دستاوردهای این دیداربود».

نماینده‌ی رئیس جمهور آذربایجان: آیا محک اسلام حجاب آست؟
از جمله مقام‌های ایرانی که حسن‌اف ملاقات کرد عزت‌الله ضرغامی رییس سازمان صدا و سیما بود. ضرغامی در این دیدار از حسن‌اف خواست «نمادها و نشانه‌های اعتقادی مردم در رویکرد دولت آذربایجان نسبت به این امور به ویژه مسئله‌ی حجاب بیش از گذشته برجسته شود تا انعکاس رسانه‌ای آن در سطح جهانی مطابق با واقع باشد».
علی حسن‌اف نماینده ویژه‌ی رئیس جمهور آذربایجان اما در این رابطه می‌گوید: «من بصورت واضح به آنها گفتم که در دنیا بیش از یک میلیارد مسلمان وجود دارد، چند درصد از آنها حجاب بر سر دارند؟ حداکثر ۳ تا ۵ درصد! مگر مابقی مسلمان نیستند؟ مگر ترک‌ها، اردنی‌ها و اعرابی که حجاب بر سر نمی‌کنند مسلمان نیستند؟ مگر سنگ محک اسلام حجاب است؟ این مسائل در مذاکرات با طرف ایرانی بصورت بی پرده مطرح شد و طرف‌های ایرانی نیز اظهار داشتند که با استدلال من موافقند».

چرا مناسبات ایران با آذربایجان عادی نمی‌شود؟
وفا قلی‌زاده، مشاور سابق دولت آذربایجان در سیاست خارجه این کشور، درباره عادی نشدن مناسبات دو کشور چنین می‌گوید: «ایران از کشور ما درخواست می‌کند مناسبات خود را باغرب، آمریکا و اسرائیل قطع کنیم و تحت لوای رهبر ایران علیه غرب به مقابله بپردازیم و به همین سبب ایران از ما ناخرسند است. ما هم از ایران ناراضی هستیم  چون این کشور از ارمنستان حمایت کرده و رهبران آن قصد دارند درک دینی خود را به ما تحمیل کنند و آن را به کشور ما صادر کنند. اما آذربایجان علائق ملی خود را دارد».
مشاور سابق دولت آذربایجان در ادامه‌ی صحبت‌هایش خاطرنشان می‌کند: «مناسبات دو کشور عادی نخواهد بود. چونکه ایران کشوری تئوکراتیک و آذربایجان یک کشور دمکراتیک و لائیک است».

یک روزنامه‌نگار: مناسبات دو کشور عادی نخواهد شد
مصطفی ملکان، روزنامه‌نگار و آگاه به مسائل ایران و جمهوری آذربایجان هم می‌گوید: «آذربایجان نظامی سکولار و مدرنی دارد. الگوی توسعه‌ای که این جمهوری نوپا برای خود انتخاب کرده مدل کشورهای سکولار غربی است هر چند هنوز در آغاز این راه است. این کشور به مذهب احترام می‌گذارد ولی مانع دخالت دین در دولت می‌شود. درست عکس آن چیزی که در ایران در جریان است. پس تنها چاره همسایگی صلح‌آمیز میان دو کشور آن است که هم باکو و هم تهران به انتخاب‌های یکدیگر احترام بگذارند. جمهوری اسلامی به راهی که مردم جمهوری آذربایجان انتخاب کردند، احترام بگذارد و جمهوری آذربایجان هم در امور داخلی ایران دخالت نکند که البته چنین عملی بنظر من انجام نمی‌گیرد، چون آذربایجان فاقد چنین توانایی است و همواره موضع تدافعی دارد. یعنی در مقابل یک کشور بزرگی مثل ایران نمی‌تواند موضع تهاجمی و اخلال‌گری داشته باشد و ندارد. اما متاسفانه در مورد ایران اینطور نیست».

آقای ملکان در ادامه‌ی صحبت‌هایش نتیجه می‌گیرد: «بدترشدن مناسبات به جنگ و درگیری کشیده نخواهد شد، اما روابط سرد که ظاهری دوستانه، اما باطنی تنش‌آمیز و خصمانه دارد میان دو کشور همچنان ادامه خواهد یافت».

کارشناس آذری: ایران مشکل‌ترین همسایه ‌ما
به نظر قلی‌زاده، مشاور سابق دولت آذربایجان در سیاست خارجه، با وجود اختلاف‌ها هر دو کشور علائق خاص خود را نیز دارند. وی می‌گوید: «ما در مبادلات تجاری مشکلی نداریم. از سوی دیگر جمهوری آذربایجان از طریق خاک ایران با نخجوان هم ارتباط دارد».
به رغم آن ایران به نظر این کارشناس «مشکل‌ترین همسایه‌ برای جمهوری آذربایجان است». وی دلیل آن را اینگونه توضیح می‌دهد: «ایران به ما فشار می‌آورد تابع خواست‌های این کشور باشیم ولی ما به درخواست‌های آنان تن نمی‌دهیم. ما با آمریکا مناسبات خوبی داریم و شرکت‌های آمریکایی را به خزر آوردیم و ایران از آن ناخرسند است. ما خط لوله‌ی باکو- جیهان را کشیدیم و ایران رضایتی از ما ندارد. مناسبات خوبی با اسرائیل داریم و ایران عصبانی است».

راه حل مشکلات جمهوری آذربایجان با ایران؟
درباره‌ی راه حل مشکلات دو کشور علی حسن‌اف دستیار ویژه‌ی رییس جمهور آذربایجان گفته است: «توافق شد که دو طرف به ارزش‌ها، سیستم دولتی و اداره‌ی حکومتی طرفین با دیده‌ی احترام برخورد کند و این احترام در سطح مطبوعات نیز رعایت شود. بیانات برخی روحانیون نباید سیاست رسمی دولت باشد».

کارشناسان به عادی شدن مناسبات دو کشور تردید نشان می‌دهند و بر این باور هستند، تنش‌ میان دو کشورهمسایه همچنان باقی خواهد ماند.
یک کارشناس مقیم باکو در این رابطه به دویچه وله می‌گوید، مشکل همیشه میان آذربایجان و ایران بوده و خواهد بود. اما دامن زدن به این مشکلات به نفع هیچ کدام از طرفین نخواهد بود، چرا که ناامنی هر یکی بصورت مستقیم در دیگری تاثیر منفی خواهد گذاشت.

طاهر شیرمحمدی
تحریریه: فرید وحیدی